Çaýyň dörän ýeri Hytaýyň Nanunnan welaýatydyr. Häzirki wagtda 43-nji demirgazyk bilen 27-nji günorta meňzeşligiň arasynda bäş yklymda — Gürjüstandan Argentina çenli ösdürilip ýetişdirilýär. Bu ösümlik 200-e golaý görnüşi beýan edilen Camellia urugyna degişlidir.Çaý öndürmek üçin diňe Hytaý kamelýa (Camellia Sinensis) ulanylýar. Görnüşler üç esasy görnüşe bölünýär: Hytaý (sinensis), Assamiýa (assamika) we Kamboja (kambodiensis).
Hytaýyň dürlüligi ýa-da Kamellia Sinensis
Bu görnüş gadymy döwürlerden bäri çaý medeniýetinde ulanylýar. Tebigatda şeýle agaç 6 metre ýetip biler. Örän kyn — sowuga we guraklyga beýleki görnüşlere garanyňda has gowy çydam edýär. Şonuň üçin agajy deňiz derejesinden 1500 metr belentlikde we howasy kyn ýerlerde ösdürip ýetişdirip bolýar. Önümçilik döwri 100 ýyla çenli.Hytaýda dürli görnüşli hoşboý ysly, ýöne gaty güýçli içgi öndürýän ownuk, gaty, mat ýapraklary bar.
Assam dürlüligi ýa-da Camellia sinensis
Bu görnüşi Şotlandiýaly maýor, syýahatçy we söwdagär Robert Brýus XIX asyryň birinji ýarymynda Hindistanyň Assam sebitinde tapdy.Bu görnüşiň iň ulusy: ýabany tebigatda 30 metre ýetýär. Käbir ösümlikler birnäçe asyrlap ýaşaýarlar. Şeýle-de bolsa Assam görnüşiniň öndürijilik döwri 30-50 ýyl. Bu ösümlik Hindistanda, Afrikada we Şri-Lankada ösdürilip ýetişdirilýär. Tropiki howa şertlerinde esasan düzlüklerde we güýçli ýagyşly sebitlerde gülläp ösýär.Assam görnüşiniň iri, dykyz ýapraklary hytaý görnüşleriniňkä garanyňda has ýakymly . Olardan öndürilen içgi ajaýyp tagamly.
Kambojanyň dürlüligi ýa-da Kamellia Sinensis
Bu görnüş uly we çeýe bolup, uzynlygy 20 santimetre ýetýär. Ajaýyp ys we tagam bermeýär, şonuň üçin Kamellia kambogiýasy çaý öndürmek üçin seýrek ulanylýar. Şeýle-de bolsa, bu ösümligiň kömegi bilen täze ekinler döredilýär. Bu daşky gurşawa gowy uýgunlaşýan we kesele garşy durnukly aýratynlyklary bolan görnüşleriň biri. Ekinler tebigy mutasiýa ýa-da köpeltmek arkaly ýüze çykýar.
Çaý ösdürip ýetişdirmek üçin nähili şertler gerek
Tebigatda çaý agaç görnüşinde ösýär. Çaý agajy indi gyrymsy agaç hökmünde ösdürilip ýetişdirilýär. Şol bir çaý gyrymsylygyndaky çig mal, ösýän ýerine baglylykda dürli tagamlary döredip biler. Ösümligiň ýokary hilli çaýy birnäçe faktorlary öz içine alýan belli bir ýer talap edýär: giňişlik, howa, beýiklik we toprak. Geografiki giňişlik Ekwatoryň ýakyn sebitlerinde çaý ýapraklary ýylyň dowamynda ýygnalýar. Demirgazykdan 16 gradusdan ýokary ýa-da 16 gradus günorta giňişliginde 5 hepdeden gowrak günüň dowamynda 11 sagatdan az güneş bolýar. Şeýle şertlerde çaý ösmegini haýalladýar we ukusyz faza girýär. Bu ýokary hilli önüm öndürmek üçin örän peýdalydyr. Hakykat-da, ösümlik ýazda oýananda has konsentrirlenen ysly komponentleri çykarýar. Şeýlelik bilen, ýylyň ilkinji hasyly aýratyn ajaýyp tagamly bolýar.
Koçmuradow Şatlyk
Türkmen oba hojalyk institutynyň
Girdomeliorasiýa we oba hojalygyny mehanizmleşdirmek fakultetiniň1-nji ýyl talyby
