Aňlatma we ýazuw
Ieroglifiň daşky görnüşinden aýdylyşyny kesgitlemek mümkin däl. Şonuň üçin hytaý dilinde ses we ýazuw iki dürli dünýädir. Gündelik mowzuklarda erkin gürläp bilersiňiz, ýöne şol bir wagtyň özünde ýazyp we okap bilmersiňiz.
Köp dialektler
Aslynda hytaý dili bir dil däl, tutuş bir topar. Olara köplenç dialektler diýilýär, ýöne olaryň köpüsi biri-birinden gaty tapawutly bolup, aýratyn dillere meňzeýär: Demirgazyk şiwesiniň göterijisi günortanyň gürleýjisine düşünip bilmeýär. Hytaýda, Singapurda we Taýwanda bolşy ýaly, Putunhua ýa-da iňlis dilinde “mandarin” resmi taýdan ykrar edildi. Hytaý ilatynyň aglaba bölegi gürleýär — 65%. Hytaýda jemi 266 şiwäni berýän 10 sany uly dil topary bar. Şol bir wagtyň özünde dürli şiweler şol bir ýazgyny ulanýarlar. Şonuň üçin göterijiler biri-biriniň diline düşünmeseler-de, özlerini kagyz we galam bilen düşündirip bilerler.
Ieroglifler
Hytaý dili çylşyrymly ieroglif ýazuwy bilen meşhurdyr. Ieroglif bilen harpyň arasyndaky tapawut, harp diňe sese, ieroglif bolsa ses we manylara degişlidir. Iň ýönekeý ierogliflere piktografiki diýilýär. Bular daş-töweregimizdäki dünýädäki zatlaryň shema çyzgylary. Ýöne has çylşyrymly alamatlaryň aňladýan zatlarynyň daşky görnüşi bilen hiç hili baglanyşygy ýok. Dizaýner görnüşde şeýle ieroglifler komponent böleklerinden — grafemalardan durýar. Olaryň pikiriçe, simwoly tutuşlygyna ýatda saklamak aňsat. Dili erkin bilmek üçin 3000-3500 ieroglifleri bilmek ýeterlikdir. Şol bir wagtyň özünde söz käwagt birnäçe alamatlardan durýar. Şonuň üçin 3000 simwoly öwrenenden soň, olardan birnäçe esse köp söz düzüp bilersiňiz.
Äheňler
Hytaý dilini öwrenmekde başlaýanlaryň hemmesi üçin esasy kynçylyklaryň biri heňlerdir. Belki-de, “aýdym-saza üşükliligi bolmazdan hytaý dilini öwrenip bolmaz” diýen gorkunç hekaýalary eýýäm eşiden bolsaňyz gerek. Bu düýbünden dogry däl — heňler hemmeler üçin elýeterli. Her bir ieroglif bir bogun aňladýar, äheňiň üýtgemegi bogun içindäki sesiň gatylygy. Jemi dört sany we bitarap bir äheň bar. Sesleri bilmek möhümdir, sebäbi sözüň manysyna täsir edýär. Meselem, bogunly ma “ene”, “at”, “kenep” we “käýinmek” işliklerini aňladyp biler.
Transkripsiýa
Hytaý sözleri diňe bir ierogliflerde däl, eýsem latyn harplary bilen hem ýazylyp bilner. Munuň üçin ýörite transkripsiýa ulgamy bar — pinyin (pīnyīn). Şeýle hem bogunlaryň heňlerini görkezýär, şonuň üçin birinji tapgyrda dili öwrenmegi has aňsatlaşdyrar.
Köp meňzeş sözler
Hytaý dilinde köp söz birmeňzeş, ýöne dürli ieroglifler bilen ýazylýar. Mysal üçin, sesleri göz öňünde tutman, yi okamak 177 ieroglifleri göterýär. Bu hadysa gomofoniýa diýilýär. Muny görkezmek üçin hytaý-amerikan dilçisi Zhao Ýuanžen diňe “shi” bogunlaryndan ybarat bolan “Shī Shí Shī Shi” atly goşgy ýazdy.
Ýönekeýleşdirilen we adaty ýazuw
Häzirki zaman hytaý ýazuwynyň iki görnüşi bar — ýönekeýleşdirilen we milli. Ýönekeýleşdirilen iýeroglifler az aýratynlyklardan durýar. Bular HHR-de sowatlylyk derejesini ýokarlandyrmak üçin 1950-nji ýyllarda girizildi. Ýönekeýleşdirilen ýazuw Singapurda we Malaýziýada hem ulanylýar. Milli ieroglifler has çylşyrymly. Olar henizem Gonkongda, Makaoda we Taýwanda ýazylýar. Şol bir wagtyň özünde, milli ieroglifleri öwrenseňiz, ýönekeýleşdirilen wariantlary awtomatiki tanarsyňyz diýip bolmaz. Olar düýbünden başga we hemişe meňzeş: 遠 → 远 (yuǎn — «uzak»), 後 → 后 (hòu — «soň»), 國 → 国 (guó — «ýurt»).
Grammatika
Hytaý diliniň başlangyç grammatikasy gaty ýönekeý. Sözleýiş bölekleri üýtgemeýär, atlaryň toparlary we rodlary we işlikleriň zamany ýok. Şonuň üçin sazlamalar bilen iş salyşmak gerek däl. Öwrenmeli iň möhüm zat sözlemdäki sözleriň tertibi. Hemme zat şoňa bagly.
Gülnur Otyzowa
Türkmen oba hojalyk institutynyň 4-nji ýyl ýyl talyby
