Botaniki häsiýetleri

Papaýa ýa-da gawun agajy (Lat. Cárica papáya). Caricaceae maşgalasynda Carica (Carica) urugynyň bir görnüşidir. Papaýa sözi ösümligiň latynlaşdyrylan Malabar adydyr. Beýik ligi 3-10 m, inçe, şahasyz magistraly pes,  palma şekilli agaç. Ýapraklary uly, diametri 50-70 sm ýetýär. Gülleri diametri 10-30 sm, uzynlygy 15-45 sm bolan uly miwelere öwrülýär. Bişen miweleriň eti sary, mämişi we gyzyl reňkli.

Halk hojalyk häsiýetleri

Papaýa Meksikanyň günortasynda, Merkezi Amerikada we demirgazyk Günorta Amerikada döräpdir, ýöne häzirki wagtda ähli tropiki ýurtlarda ösdürilip ýetişdirilýär, esasy öndürijiler Hindistan we Braziliýa. Şeýle hem Russiýanyň günortasyndaky Kawkazyň Gara deňziniň kenaryndaky botanika baglarynda papaýa synag hojalyklary bar. Miwe alanyňyzda seresap bolmaly, sebäbi papaýa köp adamda deriniň gyjyndyrylmagyna we allergiki täsirlerine sebäp bolup bilýän lateks şiresi çykarýar. Papaýanyň esasy iýmit üçin ulanylýar. Adatça çig, derisiz ýa-da tohumsyz iýilýär. Bişmedik miweler gaýnadylýar we salatlarda ulanylýar. Papaýa papain (eti ýumşadýan proteaz) diýilýän köp fermentleri we beýleki beloklary öz içine alýar.

Papaýa suwunyň etiň gaty süýümlerini döwmek ukyby Günorta Amerikada müňlerçe ýyl bäri ulanylýar. Ýetişmedik miweleriň we ýapraklaryň arassalanan süýtli süýdünden alynýar we iýmit siňdirişini gowulandyrmak üçin we intervertebral osteohondrozy bejerýän Lekozim we Karyopazin (proteolitiki fermentleriň garyndysy) ulanylýar. Tropiki halk lukmançylygynda papaýa anthelmintik (kökleriň, ýapraklaryň emele gelmegi), çaga dogluşyna gözegçilik we abort üçin ulanylýar. Guradylan ýapraklar demgysmany aýyrmak ýa-da temmäkiniň ornuny tutmak üçin ulanylýar. Gury ezilen ýapraklar çaý taýýarlamak üçin dükanlarda satylýar.

Papaýa, gawun agajynyň ähmiýeti

Ýapraklary  Gana we Piliory kenarlarynda atlar üçin laksatif hökmünde hem ulanylýar. Wirusolog Luk Montagnieriň pikiriçe, papaýa taýýarlyklary wirus ýokançlygynyň öňüni almaga goşant goşýar. Gyzzyrma garşy çaý ýaş Papaýa ýapraklaryndan taýýarlanýar. Papaýa tomusda we güýzde miwe berýär. Bişmedik miwelerinden çynlakaý zäherlenip biljekdiginizi  ýatdan çykarmaly däldir, sebäbi düzüminde süýtli suw bar. Miwe bişen mahaly süýtli şire zäherli häsiýetlerini ýitirýär we suwly bolýar.

Ony bişen miwelerden ýygnan tohumlar bilen köpeldip bilersiňiz. Olaryň ululygy pomidor tohumynyň ululygyna meňzeýär. Tohumlaryňyzyň üstünlikli gögermegi üçin 25-25 dereje ýeterlik derejede ýokary temperaturanyň gerekdigini ýadyňyzdan çykarmaly dälsiňiz, olar hemişe saklanmalydyr.

Gülnur Otyzowa

Türkmen oba hojalyk institutynyň 4-nji ýyl talyby