Cardat kartasy doldurylanda has köp surat saklap bilmeýän sanly kameralardan tapawutlylykda adamyň beýnisiniň ýazgy ukyby asla peselmeýär. Emma adamyň beýnisiniň çäksiz ýazga almak ukybyna düşünmek kyn.
Newrologlar beýniniň kuwwatyny ölçemäge köpden bäri synanyşýarlar. Memoryöne ýady bilen ajaýyp zatlary ýerine ýetiren adamlaryň aň-düşünje ukyplary geň galdyryjy netijeleri berýär.
Köpümiz hatda telefon belgisini hem ýatda saklamakda kynçylyk çekýäris, diňe müňlerçe sanly belgini ýatda saklamak üçin. Emma Hytaýyň 24 ýaşly talyby Çao Lu 2005-nji ýylda pi belgisiniň 67,980 belgisini ýatda saklamak bilen dünýä rekordyny täzeledi.
Käbir dahyllylar atlardan, senelerden başlap, iň çylşyrymly wizual maglumatlara çenli hemme zady ýatda saklamagy başarýarlar. Seýrek ýagdaýlarda, heläkçilikden soň sagdyn adamlaryň şeýle bolmagy mümkin. 10 ýaşly Orlando Serrell onlarça ýyllyk senäniň beýsbol taýagy bilen kellesiniň çep tarapyna urlandan soň haýsy güne gabat gelýändigini aýdyp, sansyz belgilerini ýatda saklap başlady.
Onda nädip bu adamlar ortaça beýniniň ýat tutumyndan ýokary? Bu maglumatlar adam beýnisiniň hakyky ukyby barada nämäni görkezýär?
Beýnini türgenleşdirmek
Yat ukybymyz beýnimiziň fiziologiki gurluşyna baglydyr. Beýni 100 milliard nerw öýjüklerinden (neýronlardan) durýar. Bulardan diňe bir milliard uzak möhletli ýatda rol oýnaýar; Bulara piramidal öýjükler diýilýär.
Neýronyň ýat birligine gabat gelýändigini çaklasak, beýnimiz doly doldurylmalydyr. Psihologiýa professory Pol Reber ýadyň neýronlaryň sany ýaly köp däldigini we derrew dolduryljakdygyny aýtdy.
Şol sebäpli gözlegçiler ýadyň neýronlaryň arasyndaky baglanyşykda ýüze çykýandygyna ynanýarlar. Her neýrondan tor ýaly baglanyşyklar beýleki müňlerçe nerw öýjüklerine ýetýär.
Reber, şeýlelik bilen, “tonna giňişlik” açyp, ýadyň kuwwatynyň ep-esli ýokarlanýandygyny görkezýär.
Adatdan daşary ýat ukyby bolan adamlaryň beýnisi hem adatdan daşarymy? No.ok. Pi belgisini ýatda saklaýan Lu ýaly adamlar özleriniň adatydygyny aýdýarlar, beýnilerine diňe saýlanan maglumatlary ýatda saklamagy öwredýärler.
Yat köşgi
ABŞ-nyň oryat çempiony Nelson Dellis, bu meselä başlamazdan ozal ýadynyň gaty erbetdigini, ýöne iş ýüzünde ýagdaý üýtgändigini aýtdy. “Birnäçe hepde okuwdan soň, adaty adama mümkin däl ýaly bir zat edip başlaýarsyňyz. Şeýle-de bolsa, biziň hemmämiziň bu ukybymyz bar «diýýär.
Dellis birnäçe ýyl ozal beýni türgenleşigine başlanda, kartoçka oýnamak palubasynyň tertibini ýatda saklamak üçin 20 minut gerek boldy. Häzirki wagtda bu işi 30 sekuntda ýerine ýetirýär. Emma munuň üçin günde bäş sagat ýat maşklary edýär.
Dellisiň synagdan geçen we synagdan geçen usullaryndan biri «ýat köşgi» gurmakdyr. Munuň üçin gaty gowy bilýän gurluşyny göz öňünde tutýar. Rememberatlamak isleýän zatlaryny şekil hökmünde pikir edýär we düýşleriniň gapysynyň gapdalyndaky stolda ýerleşdirýär. Soň bolsa aşhana stoluna we ş.m. «Bu gurluşy hyýalyňyzda girizýärsiňiz we şol ýerde galdyran suratlaryňyzy ýatda saklaýan zatlar hökmünde görkezýärsiňiz».
Pi belgisini ýatda saklaýanlar «ýat köşgi» ýa-da sanlaryň setirini hekaýanyň sözlemine öwürmek ýaly şuňa meňzeş usullary ulanýarlar.
Baglanyşykly pikirlenmek
Bu ýat strategiýalarynyň giňden ýaýran üstünligi, her kim öz pikirini goýsa muny edip biler diýen pikiri döredýär. Brainöne muny beýni türgenleşigine köp wagt sarp etmän edip bolarmy? Sidneý uniwersitetinden Allen Snyderiň maksady şu. Dogry tehnologiýa bilen «içindäki bilimleri» çykaryp boljakdygyny aýdýar.
Snyderiň pikiriçe, adamyň beýnisi ownuk-uşak jikme-jiklikler bilen däl-de, eýsem baglanyşykly pikirlenmek bilen hereket edýär. «Biz tutuşlygyna bölekleri däl-de, tutuş zady bilýäris» -diýýär.
Mysal üçin, bir synagda, awtoulag bölekleriniň söwda sanawyny ýatda saklamagy haýyş etdi we awtoulag sözüni hiç haçan agzamasa-da, hemmesi oňa «awtoulag» sözüni aýtdylar. «Bölekleri bir ýere jemlediler we tutuşlygyna ýasadylar» -diýdi Snyder.
Başgaça aýdylanda, duýgularymyzyň beýnimize iberýän maglumatlarynyň köpüsi aslynda kellä gelenok. Emma zehinli adamlarda bu ýokary derejeli pikirlenmek durmuşa geçirilmeýär; şonuň üçin sansyz jikme-jiklikleri ýada salýarlar. Mysal üçin, söwda sanawyny ýada salanyňyzda aýratyn lampalary, süpürgiçleri, şemaly we ş.m. ýadyňyzda saklaň. ýadyna düşýärler; Bulara esaslanyp, derrew awtoulag birikmesine ýapyşmaýarlar.
Maglumatlary göçürip almak tizligi
Kellesiniň çep tarapyna taýagyň urmagy bilen üýtgedilen Serreliň mysalyndan başlap, Snyder beýniniň haýsy böleginiň bu görnüşde sansyz maglumatlary ýatda saklaýandygyny anyklamaga synanyşdy. Çep gulagyň üstündäki wagtlaýyn lob dalaşgärdi. Otizm we zehinlilik sindromynda ýüze çykýan çeperçilik ukyplary bolan demans keselleri bu sebitiň işlemezligi boldy.
Snyder, subýektler beýniniň bu sebitinde nerw işjeňligini wagtlaýynça saklanda, surat çekmek, sanamak we ýalňyşlyklary tapmak ukybynyň ýokarlanandygyny belleýär. Käbir gözlegçiler bu maglumatlara şübheli garasa-da, beýnini höweslendirmek gyzyklanmasy artýar. Demirgazyk-Günbatar Uniwersitetiniň Reber beýni bilen deňeşdirýär: “Adamyň ýadynyň çäkleri, kompýuteriň gaty diski däl-de, maglumatlary göçürip almak tizliginde. Mesele beýnini doldurmak däl; Munuň sebäbi, gelýän maglumatlaryň tizliginiň ýat ulgamynyň ýazgy tizliginden has ýokary bolmagydyr. ”
