Küşt oýny — iki oýunçy üçin 64 öýjükli tagtadadan ybarat ýörite figuraly gadymy oýun. Küşt ady pars dilinde «шах мат» sözünden gelip çykýar, bu hökümdaryň ölümini aňladýar. Oýunyň maksady garşydaşyň patyşasyna ýatuw yglan etmekden ybarat.
Küşt sport bir görnüşi bolup, ylmy we logiki pikirlenmäni we çeper döredijiligi, sport bäsdeşliginiň elementlerini öz içine alýan logiki oýun. Dünýädäki şu güne çenli saklanyp galan iň köne oýunlaryň biri.
Häzirki zaman dünýäsinde jemgyýetiň her bir adamynyň akyl we logiki pikirlenmä zerurlygy çalt artýar. Küşt oýny, beýleki akyl işleri bilen birlikde bu meseläni netijeli çözýär.
Küştüň kömegi bilen şahsyýetiň ösüşi gyzykly görnüşde bolup, çagalary we ýetginjekleri oýna çekmegi aýratyn möhümdir.
Küşt oýnynyň taryhy
Oýunyň hakyky ýaşy syrlydyr. Käbir teoriki maglumatlarda, küştüň döremegini taryhy subutnamalar bilen tassyklap boljakdan has ir döwürlere degişlidigi bellenilýär. Bir rowaýata görä, küşt miladydan öňki 1000-nji ýyllarda hindi matematigi tarapyndan oýlanyp tapylypdyr.
Beýleki teoriýalar, Müsürde, Yrakda we Hindistanda arheologiki açyşlara esaslanyp, küştiň döredilen wagtyny be öňki 2-3 müň ýyla çenli öňe sürýär.
Küşt oýny barada ilkinji gezek küşt oýlap tapyşynyň Hindistana degişlidigi pars goşgusynda bar. B.e. öň 570-nji ýyla çenli edebiýatda bu oýun hakda hiç zat aýdylmaýandygy sebäpli, taryhçylaryň köpüsi bu senäni takyk kabul edýärler.
Küştiň iň gadymy ata-babasy, köne çaturanga diýip atlandyran parslar tarapyndan kabuul edilen hindi şatranj oýny bolsa gerek.
XVI asyrda araplar Eýrany basyp alandan soň, çaturanga arap halyflygynyň hemme ýerine ýaýrady we Ýewropalylar tarapyndan araplardan ykrar edildi. XV asyryň ahyrynda küşt häzirki zaman keşbine ýakynlaşdy, şa aýalynyň we ýepiskopyň hereketleri şol wagta çenli hereketi çäkli bolan şekilleri aldy. Oýun ep-esli üýtgedi, has çaltlaşdy, aklyň ilkinji hereketinden artykmaçlygy, ak oýnuň irki döwründe hüjümi taýýarlan we açylyş teoriýasynyň ösmegine itergi beren açyk ýerlerde ýüze çykmaga mümkinçilik berdi.
XIX asyryň ortalarynda ilki bilen dürli şäherleriň we ýurtlaryň iň güýçli küşt oýunçylarynyň arasyndaky oýunlar we asyryň ikinji ýarymyndan başlap halkara ýaryşlar görnüşinde halkara ýaryşlar ulgamy peýda bolýar ( gurultaýlary). 1886-njy ýylda Wilgelm Şteýniz bir oýunda Iogann Zukertorty ýeňip, küşt boýunça ilkinji dünýä çempiony boldy.
1966-njy ýyldan bäri Ýunesko-nyň kararyna görä, “Halkara küşt güni” 20-nji iýulda bütin dünýäde bellenilip geçilýär – diňe käbir sport görnüşlerine şuňa meňzeş hormat berildi. Sene tötänleýin saýlanmady. Bu senede, 1924-nji ýylda, Pari Parisde geçirilen VIII Olimpiýa oýunlarynda 16 ýurt FIDE (Halkara küşt federasiýasy) döretdi.
Dünýäde küşt ösüşiniň umumy ugry, iň ýokary sport atlaryny gözleýän we dünýä çempionatyna ýüz tutýan küşt oýunçylarynyň döwründe görlüp-eşidilmedik azalma. Bu, dünýäniň köp ýurtlarynda häzirki zaman adamyň şahsyýetini kemala getirmegiň özboluşly guraly, kompýuter küşt programmalarynyň çalt ösmegi we internetde küşt meýdançasynyň giňelmegi üçin küşt bilen gyzyklanmaga goşant goşýar.
Aýjahan REJEPOWA
Türkmen oba hojalyk institutynyň 4-nji ýyl talyby
