30 ýyllyk gözleg, 1990-njy ýyllaryň ahyryndan başlap, ýeriň atmosferasynyň hapalaýjylardan arassalanmak üçin tebigy ukybyny güýçlendirendigini we howanyň üýtgemegine goşant goşýan parnik gazy metany aýyrmakda has täsirli bolandygyny ýüze çykardy.
Milli suw we atmosfera gözleg institutynyň Olaf Morgenştern we Täze Zelandiýadaky Wiktoriýa uniwersitetiniň Martin Menning ýaly halkara gözleg topary, uzakdaky iki stansiýada: Baring Head (Täze Zelandiýa) we Erraýwwal Heýts (Antarktida) uglerod-14 (14C) öz içine alýan uglerodyň monooksidiniň (ugar gazynyň) uzak möhletleýin ölçeglerini seljerdi.
Atmosferanyň öz-özüni arassalamagynda esasy rol, hapalanýan gazlaryň köpüsi bilen himiki reaksiýalara örän çalt girýän we olary has howply birleşmelere öwürýän gidroksil radikal (OH) oýnaýar.
OH-ny gönüden-göni ölçemek kyn bolansoň, alymlar 14CO-ny yzarlaýjy hökmünde ulandylar we OH-nyň atmosferasyndaky OH konsentrasiýasyna gytaklaýyn baha bermek üçin ulandylar. Kosmiki şöhleleriň täsiri astynda emele gelen bu seýrek izotop gidroksil radikallar tarapyndan atmosferadan düýbünden aýrylýar.
Netijeler 1997-nji ýyldan soň kadalaşdyrylan 14CO maglumatlarynyň kem-kemden azalandygyny görkezdi: Baring Head-da ortaça ýyllyk azalma 0,5 göterim (1997–2022-nji ýyllar aralygynda takmynan 12 göterim), Antarktidada — esasanam dekabr we ýanwar aýlarynda ýylda 1.8 göterime ýetdi (1997–2021-nji ýyllar aralygynda 43 göterim töweregi).
Bu negatiw tendensiýalar, gidroksil radikallaryň atmosferadaky konsentrasiýasynyň artýandygyny aňladýar: OH derejesi näçe ýokary bolsa, atmosfera hapalaýjylardan çalt arassalanýar. Bu, soňky onýyllykda onuň okislenme kuwwatynyň ep-esli artandygyny aňladýar.
Kompýuter modelirlemäniň netijeleri (iň häzirki zaman NIWA-UKCA klimat modelini ulanmak) atmosferadaky OH konsentrasiýalarynyň köpelmeginiň dünýäde bolup geçýändigini we azot oksidiniň zyňyndylarynyň köpelmegi, ozon gatlagynyň azalmagy we temperaturanyň ýokarlanmagy (bularyň hemmesi gidroksil radikallaryň emele gelmegine goşant goşýan) faktorlar bilen baglanyşykly bolup biljekdigini tassyklady.
Şeýle-de bolsa, metanyň konsentrasiýasynyň ýokarlanmagy, OH-nyň konsentrasiýasynyň peselmegine getirýär, sebäbi metan olaryň esasy “sorujysydyr”. Şeýlelik bilen, planetanyň himiki deňagramlylygyny saklamak üçin bu parnik gazynyň has köp zyňylmagy zerur bolup biler.
Täze ylmy işiň netijeleri, diňe bir Ýeriň atmosfera himiýasynyň dinamikasyna has gowy düşünmäge kömek etmän, eýsem klimat modellerine we parnik gazlarynyň zyňyndylaryny azaltmak strategiýalaryna hem täsir eder.
Polatowa Nurana,
Türkmen oba hojalyk institutynyň Maglumat ulgamlary (oba hojalygynda) hünäriniň 4-nji ýyl talyby
