Biologiki meliorasiýanyň esasy orny dünýä ýüzüniň oba hojalygynda biologiýa we ekologiýanyň bir tarapdan baglanyşygy, beýleki tarapdan önümçilik reformanyň ekologiki kynçylygy we oba hojalygynyň önümidir. Oba hojalygynyň biologoýasy şol sanda fitomeliorasiýanyň, indensifikasiýanyň ters täsirinde tebigy baýlyklaryň tükenmegi, topragyň we landşaftyň dargamagy netijesinde potensial we hakyky ýetmezçiligi ýaramly ýerlere täsir edýär we meliorasiýanyň toplumlaýyn ulanylmagy ýagny meliorasiýanyň usulynda ulanylan ýagdaýynda oba hojalyk ýerleriň bonittentini ýokarlandyrýar.
Melioratiw çäreleri geçirilende hökmany suratda ýerleriň aýratynlyklaryny ösümlikleriň uýgunlaşmaklarynyň mümkinçiliklerini fitomeliorangda we fitoremidanda hasaba almalydyr. Ýagny fitomeliorasiýanyň ulanylan ýagdaýynda tehnologiýanyň toprakda dargamagyny bilmeklik örän zerurdyr. Fetimeliorasiýa esasan ösümlikde himiki elementler ulanylanda çykarylýar. Şonuň üçin esasy maksat ösümlikler ulanylanda olary esasan ulanylan ýagdaýynda hapalary ýygnaýar.
Fitoremidasiýa-ösümlikler ulanylanda, ýagny akkumulýatorlaryň metallarynda, bölek ýerlerde ýygnanýan ýygyndylary hökmany ýok etmelidir. Fitorediminasiýanyň esasan mikrobiodlary hemde mikroorgonzmleriň döremegini çaltlaşdyrýar, şol sebäpden ösümlikleriň agyr metallara tolerantlygyny güýçlendirýär. Zäherli organiki maddalary ýok etmek üçin, esasan himiki kärhanalaryň galyndylarynyň töwerek daşa düşýänini ýok etmek üçin mikroorganizmler ulanylýar.
Ösümlikler organiki hapalanmalaryň toprakdaky damarlardan çekip aýyrýar. Käbir önümler ösümliklerde zäherlenenleri özüne çekýär, ýagny şolardan hiç hili kynçylyksyz ýygnaýar we ýok edýär. Töwerek daşy arassalaýan usula fitoremediasiýa diýilýär. “fiton” grek sözünden gelip çykyp, ösümlik “remedium” latyn sözunden (dikeltmek) manyny berýär. Fitoremidiasiýa töwerek daşy arassalamagyň iň amatly ykdysady usuly bolup durýar, ýagny ösumliklerde agyr metallardan giper akkumulýatorlar ýüze çykýar, ýagny ýaprakda 5% nikeli özüne çekýär, sink we mis gurak massada ösümlige seredende gurak ýerlerde 10 esse ýygnaýar.
Käbir ösümlikler agyr metallara kynlyk bilen öwrenişýär, mysal üçin gurşun-topragyň düzümi ýokary bolanda sebäbi az ereýän görnüşde ýerleşýär. Gurşunyň konsentrasiýasy ösümlikde adaty ýagdaýda 50kg ýokary däl,indiýski gorçisada genetiki tarapdan agyr metallary özüne siňdirýär, gurşunyň konsentraty ýygnalan ýagdaýynda 200 mg/kg jemi jemlenýär, ýagny şu elementler tarapyndan hapalanan toprakda ýüze çykýar.
Bu meseläniň çözgüdi agyr metallaryň ösümliklere düşen ýagdaýynda çaltlaşdyrýar (meselem, etilen diamintetraups kislotasy), ýagny metallar bilen bileleşende toprakda durnuklydyr, ýöne ereýän komplekslar bileleşýär. Şuňa meňzeş önüm topraga girizildi, ýagny gurşunyň konsentratynda 1200mg/kg agyr metal konsentraty görnüşinde hindi gorçisanyň baldagynda 1600mg/kg 8 esse ýokarlanýar. Suwy arassalamak üçin ösümligi ulanmaga synanyşdylar, agyr metallaryň ýygyndysy baldakda ýaprakda däl-de köküň düzüminde ýüze çykýar; bu maksat üçin günebakaryň sorty alyndy. Suwuň arassalaýyş mehanizmi köküň we baldagyň kömegi bilen dürli-dürli bolýar.
Hojanyýazow Kerwen,
S.A.Nyýazow adyndaky Türkmen oba hojalyk uniwersitetiniň Gidromeliorasiýa fakultetiniň Gidromeliorasiýa hünäriniň 4-nji ýyl talyby